આજે, 7 નવેમ્બર 2025, રાષ્ટ્રીય રાજધાની દિલ્હી અને સમગ્ર ઉત્તર ભારત ફરી એકવાર ‘ગેસ ચેમ્બર’માં ફેરવાઈ ગયું છે. દિવાળીના તહેવાર બાદ અને શિયાળાની શરૂઆત સાથે જ હવાની ગુણવત્તા (Air Quality Index – AQI) ‘ગંભીર’ શ્રેણીમાં પહોંચી ગઈ છે. ચારેબાજુ ઝેરી ધુમ્મસ (Smog)ની ચાદર છવાયેલી છે, જેના કારણે લોકોને શ્વાસ લેવામાં તકલીફ પડી રહી છે અને આંખોમાં બળતરા થઈ રહી છે.
🚨 હાલની પરિસ્થિતિ: આંકડા શું કહે છે?
આજે સવારથી જ દિલ્હીના મોટાભાગના વિસ્તારોમાં AQI 500 થી 700+ ની વચ્ચે ‘ગંભીર’ (Hazardous) સ્તરે નોંધાયો છે. આ આંકડા ચિંતાજનક છે કારણ કે 0-50 વચ્ચેનો AQI ‘સારો’ માનવામાં આવે છે.
- મુખ્ય વિસ્તારો: દિલ્હીના હોટસ્પોટ જેવા કે આનંદ વિહાર, બવાના, ચાંદની ચોક અને દ્વારકા જેવા વિસ્તારોમાં પરિસ્થિતિ સૌથી ખરાબ છે, જ્યાં AQI 700 ને પાર કરી ગયો છે.
- આસપાસના શહેરો: આ સમસ્યા માત્ર દિલ્હી પૂરતી મર્યાદિત નથી. નોઇડા, ગાઝિયાબાદ, ગુરુગ્રામ અને ફરીદાબાદ જેવા NCRના શહેરોમાં પણ હવાની ગુણવત્તા ‘ખૂબ ગંભીર’ શ્રેણીમાં છે.
🧐 આ ઝેરી હવાના મુખ્ય કારણો શું છે?
આ ભયાનક પરિસ્થિતિ કોઈ એક કારણસર નથી, પરંતુ તે ઘણા પરિબળોનું ઘાતક મિશ્રણ છે:
- પરાળી સળગાવવી (Stubble Burning): પંજાબ, હરિયાણા અને ઉત્તર પ્રદેશના ખેડૂતો દ્વારા પાકની લણણી પછી ખેતરોમાં વધેલા અવશેષો (પરાળી)ને સળગાવવી એ આ સમયનું સૌથી મોટું કારણ છે. પવનની દિશા ઉત્તર-પશ્ચિમ હોવાથી, આ બધો જ ધુમાડો સીધો દિલ્હી-NCR તરફ ધકેલાય છે. એક અંદાજ મુજબ, દિલ્હીના PM2.5 પ્રદૂષણમાં અત્યારે 35% થી 40% હિસ્સો પરાળીના ધુમાડાનો છે.
- દિવાળીના ફટાકડા: આ વર્ષે દિવાળી પર ફટાકડા ફોડવા પર પ્રતિબંધ હોવા છતાં, તેનું મોટા પાયે ઉલ્લંઘન થયું છે. દિવાળીની રાત્રે ફોડવામાં આવેલા ફટાકડામાંથી નીકળેલા ઝેરી રસાયણો (સલ્ફર, પોટેશિયમ નાઇટ્રેટ) હવામાં ભળ્યા, જેણે પરિસ્થિતિને રાતોરાત ‘ગંભીર’ બનાવી દીધી.
- હવામાનની ભૂમિકા: શિયાળાની શરૂઆતમાં તાપમાન ઘટે છે અને પવનની ગતિ ખૂબ ધીમી પડી જાય છે. આ સ્થિતિને ‘Temperature Inversion’ કહે છે. આના કારણે પ્રદૂષણના ઝેરી કણો જમીનની નજીક જ ફસાઈ જાય છે અને વિખેરાઈ શકતા નથી, જેનાથી ધુમ્મસ (Smog) બને છે.
- સ્થાનિક પ્રદૂષણ: વાહનોમાંથી નીકળતો ધુમાડો, બાંધકામ સ્થળો પરથી ઉડતી ધૂળ (Construction Dust) અને ફેક્ટરીઓમાંથી થતું ઉત્સર્જન એવા કારણો છે જે આખા વર્ષ દરમિયાન પ્રદૂષણનું સ્તર ઊંચું રાખે છે.
EFFECTS સ્વાસ્થ્ય પર ગંભીર અસરો
આ ઝેરી હવા માત્ર પર્યાવરણને જ નહીં, પરંતુ લોકોના સ્વાસ્થ્ય પર સીધો હુમલો કરી રહી છે:
- શ્વાસની બીમારીઓ: અસ્થમા, બ્રોન્કાઇટિસ અને ફેફસાના કેન્સર જેવી બીમારીઓનું જોખમ અનેકગણું વધી ગયું છે.
- આંખોમાં બળતરા: હવામાં રહેલા ઝેરી કણોથી આંખોમાં તીવ્ર બળતરા અને પાણી આવવાની સમસ્યા સામાન્ય બની છે.
- હૃદય રોગ: PM2.5 ના સૂક્ષ્મ કણો શ્વાસ દ્વારા લોહીમાં ભળીને હાર્ટ એટેક અને સ્ટ્રોકનું જોખમ વધારે છે.
- બાળકો અને વૃદ્ધો: બાળકોના ફેફસાંનો વિકાસ અટકી શકે છે અને વૃદ્ધો માટે આ સ્થિતિ જીવલેણ સાબિત થઈ શકે છે. ઘણા લોકોએ ‘હેલ્થ ઈમરજન્સી’ જાહેર કરવાની માંગ કરી છે.
⚙️ સરકાર દ્વારા લેવાયેલા પગલાં
પરિસ્થિતિને કાબૂમાં લેવા માટે, કમિશન ફોર એર ક્વોલિટી મેનેજમેન્ટ (CAQM) દ્વારા ગ્રેડેડ રિસ્પોન્સ એક્શન પ્લાન (GRAP) ના ત્રીજા અને ચોથા તબક્કાના કડક નિયમો લાગુ કરવામાં આવ્યા છે:
- શાળાઓ બંધ: દિલ્હી અને NCRની તમામ શાળાઓને આગામી આદેશ સુધી બંધ કરી દેવામાં આવી છે અને ઓનલાઈન ક્લાસ ચલાવવાના નિર્દેશ અપાયા છે.
- બાંધકામ પર પ્રતિબંધ: તમામ પ્રકારના બિન-જરૂરી બાંધકામ અને તોડી પાડવાના કામો પર સંપૂર્ણ પ્રતિબંધ છે.
- ટ્રકની એન્ટ્રી પર રોક: દિલ્હીમાં BS-III પેટ્રોલ અને BS-IV ડીઝલ વાહનોના પ્રવેશ પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો છે. જરૂરી સામાન સિવાયની અન્ય ટ્રકોને શહેરમાં પ્રવેશવા દેવાતી નથી.
- એન્ટી-સ્મોગ ગન: પ્રદૂષણના હોટસ્પોટ પર પાણીનો છંટકાવ કરવા અને ધૂળને દબાવવા માટે એન્ટી-સ્મોગ ગનનો ઉપયોગ થઈ રહ્યો છે.
- ‘વર્ક ફ્રોમ હોમ’: ખાનગી અને સરકારી કચેરીઓને 50% સ્ટાફને ‘વર્ક ફ્રોમ હોમ’ આપવાની સલાહ આપવામાં આવી છે.
જોકે, સુપ્રીમ કોર્ટે પણ આ મામલે કડક વલણ અપનાવ્યું છે અને સરકારોને પ્રદૂષણ રોકવા માટે તાત્કાલિક અને કાયમી ઉકેલ શોધવા જણાવ્યું છે.
